شهرستان ساری از شمال به دریای مازندران، از مشرق به شهرستان نکاء از جنوب به استان سمنان و از مغرب به شهرستان های جویبار قادم شهر و سواد کوه محدود است. ساری مرکز استان مازندران از جمله شهرهای بزرگ طبرستان و مرکز فرمانروایی اسپهبدان بود.
دکتر « سید حسن حجازی کناری » در کتاب « نام های باستانی مازندران »، ساری را محل سکونت گروهی از آریایی های مهاجر می داند و معتقد است به حدس نزدیک به یقین ساری باید کلمه ای به صورت سری آریه یا( ساآریه) بوده باشد. این دو نام ، در زبان فارسی به ترتیب سروری کردن = آسودن گاه = آسایشگاه = محل استقرار و آسودن معنی می دهد . عبارت دیگر ساری محل استقرار و آسایش آریایی ها بوده و همین نام طی هزاران سال به صورت ساری در آمده است.با تسلط سلوکیان و تحت تاثیر فرهنگ یونانی ساری به سیرینکس بدل شد. سکه هایی از زمان اشکانیان با ضرب سیرینکس باقی مانده از این ایام است. در زمان سلسله ساسانی سیرینکس به سارویه و بعد از سقوط این دولت و ورود اعراب به ساریه و بعد از قرن چهارم به ساری تغییر نام یافت. مقدسی در سال 375 ه.ق. درمورد شهر سارویه می نویسد: محل پرجمعیتی است که در آنجا پارچه فراوان می بافند و بازارهای آن مشهور بود. دارای حصار کوچک و خندقی بود و یک مسجد جامع داشت.
شهر ساری در طول تاریخ صدمات فراوان دید که غارت شهر در زمان سلطان محمد خوارزمشاه و حمله مغولان از آن جمله است . لشکریان امیر تیمور تمام شهر را ویران و مردم آن را قتل عام کردند. این شهر در طول تاریخ خود به ویژه دوره اسلامی همواره مرکز سیاسی و اداری مازندران بود.

پیشینه تاریخی شهر ساری :

شهر ساری از جمله شهرهای باستانی استان مازندران است. در نقشه های جغرافیایی زمان هخامنشیان تنها یک شهر در کنار دریای خزر مشاهده می شود و نام آن زادکارتا است ومکان تاریخی شهر زادکارتا دقیقاً با جایگاه کنونی ساری همخوانی دارد. گرچه برخی محققین بنیاد شهر ساری را از اقدامات فرخان بزرگ می دانند، ولی با مرور تاریخ مازندران می توان باور داشت که ساری کنونی بر روی لایه های شهری ساخته شده که از قرون ماقبل از اسلام مرکز ایالت شمالی ایران بوده است. ساری پایتخت فرمانفرمایان آل طاهر و پادشاهان آل علی بن حسن و محمد زید در قرن سوم و تا سال 635 هجری هم مرکز آل باوند بود. دیوارهای ساری در سال 179 هجری به وسیله عبدالملک بن مقفع مرمت شد. شهر ساری را روسها در سال 298هجری قمری آتش زدند و در سال 325 هجری قمری شهر از سیل آسیب سخت دید به طوریکه مردم آن مجبور شدند به کوهها پناه ببرند.

ساری در قرن هفتم هجری توسط مغولان صدمه بسار دید بطوریکه وقتی حمد ا.. مستوفی در مورد این شهر می نوشت این شهر تقریباً ویرانه بود. در سال 769 هجری تا 777 هجری قمری سیدکمال الدین قوام الدین مرعشی دیواری دور شهر ساخت و آنرا با خندقی عمیق محصور کرد. و در درون دیوار قله ای و قصری بر پا ساخت و شهر را دوباره بنا کرد. در سنه 795 هجری قمری لشکر امیر تیمور شهر را غارت کردند و فاتح مزبور به قتل عام اهالی فرمان داد و شهر در دوره حاکم جدید که جمشید بن قارن غوری نام داشت از لطمه بهبود یافت و پایتخت مازندران باقی ماند. بنابراین ساری از جمله شهرهایی بوده که از دوران بسیار طولانی مسکون بوده و مرکز هسته اولیه شهر ساری بافت قدیم شهر بوده است.

عوامل موثر بر شکل گیری منطقه تاریخی :

یکی از ویژگیهای شهر پویایی آن می باشد. یعنی هیچگاه شکل تمام شده ای برای شهر نمی توان تعریف کرد. زیرا شهر در فرایند توسعه برای انطباق خود با شرایط محیطی اقتصادی و …… همواره در حال دگرگون شدن می باشد. با این حال می توان مقاطعی از تاریخ شکل گیری شهر را که دارای پایداری نسبی می باشد تعریف نمود.شهر تاریخی ساری از قدیمیترین روزهای پیدایش خود به عنوان مرکز ایالت شناخته شده است. انتخاب جایگاه آن از طرفی به سبب موقعیت جغرافیایی – سیاسی یعنی مرکزیت آن نسبت به بقیه زیر حوزه های حکومتی بوده و از طرفی دیگر شرایط طبیعی مساعد از جمله همجواری با رودخانه تجن و حاصلخیزی جلگه های میان کوه البرز و دریای مازندران فرصت مناسبی را برای بنای شهر ایجاد نموده است.
ساختار الگوی اولیه شهر نیز متکی بر عوامل ذکر شده یعنی ضرورت دسترسی به زیر حوزه های حکومتی در شرق و غرب و کرانه های البرز و دریای مازندران دو محور متقاطع ارتباطی اصلی شکل می گیرد و کانون اصلی فعالیتهای شهر در محل تقاطع بوجود می آید. با تشکیل شهر – قلعه فئودالی ( قرن هشتم هجری ) چهار دروازه شهر، دروازه بابل ، دروازه گرگان، دروازه دریا و دروازه کهستان نیز برپا می شود.

ویژگیهای کلی بافت قدیم شهر:

سازمان قضایی اولیه شهر دارای الگوی ستاره ای ارگانیک با نقطه کانونی مسجد جامع و میدان مجاور آن می باشد. و محلات مسکونی در امتداد و شریانهای اصلی هسته مرکزی شکل گرفته اند. پیوندهای اجتماعی نظیر ویژگیهای تباری یک قوم مهاجر، همبستگی افراد محله را تامین نموده و عناصر عملکردی کالبدی ویژه شامل خدمات محله ای، حمام و تاسیسات مذهبی ( تکیه، حسینیه ) استقلال و هویت کالبدی محلات را تعریف می نموده اند. عناصر عملکردی و کالبدی حول محور اصلی ارتباطی محله به نقطه کانونی شهر مستقر شده و معمولاً نیز اندکی گشادگی در فضا میدان محله را تعریف می نموده است. عملکرد این میدان به ویژه در ایام مراسم مذهبی نظیر عاشورا قابل توجه است. مانند محله اصفهانی و میرمشهد از میان عناصر هویت بخش، تکیه و حسینیه با وجه تسمیه نام محله دارای اهمیت بیشتری است. به نحوی که نام هر تکیه حاجی آباد، عباس خانی، …… نمایانگر محله پیرامون آن می باشد. به این ترتیب شعاع های الگوی ستاره ای، امتداد آنها و محورهای منشعب از آن تقسیمات شهری قدیم و فقرات اصلی محلات را تشکیل میداده اند. ویژگی اصلی این فقرات نقش پیوند دهندگی آنها را از یک سو و استقرار مراکز خدمات عمومی را از سوی دیگر تعیین می نماید.

پس از استقرار شبکه الگوی ستاره ای هندسی ( دهه دوم قرن حاضر ) بر روی بافت مرکزی شهر، خیابانهای متقاطع کنونی ( انقلاب – مدرس – 18 دی و جمهوری اسلامی ) و احداث خیابان قارن در دهه 40 نظام اولیه تقسیمات شهری را دگرگون ساخته، تقسیمات دیگری را نیز بر ساختار بافت تحمیل نمودند. خیابانهای جدید داخل بافت و حلقوی پیرامون آن، ارتباطات اصلی سواره را در هسته مرکزی سمت و سودادند. کیفیت های کالبدی این خیابانها نقش تفکیک کننده داخل و پیرامون بافت داشته است. به نحوی که عملاً دو جبهه خیابان دو محله وجود داشته است. به رغم این پدیده، اماکن و تاسیسات مذهبی جدید محلات مجاور، در جداره خیابان و به عبارتی مرز کالبدی محلات مستقر شدند. بدین ترتیب محلات از یک سو با خیابانهای سواره تفکیک کننده و از سوی دیگر بافقرات اصلی داخل بافت تعریف می شوند.

بناهای موجود در بافت قدیم ساری :

1- آب انبار نو 2- خانه کلبادی 3- مدرسه علمیه مصطفی خان 4- منزل اخوتیان 5- خانه فاضلی 6- آب انبار میرزا مهدی 7- امامزاده یحیی 8- امامزاده زین العابدین 9- منزل سردار جلیل 10- مسجد جامع 11- ساختمان دارائی

برخی مراکز دیدنی :
مسجد جامع ساری برج رسکت، بقعه متبرکه سید زین العابدین بن سید کمال الدین امامزاده عباس ( ع ) امامزاده یحیی (ع ) بقعه متبرکه درویش فخرالدین گلما، امامزاده عبدالصالح مرزرود، امامزاده قاسم ( ع) عیسی خندق مقبره شاطر گنبد ( ع ) مجموعه مسجد مدرسه فرح آباد ساری، آب انبار میرزا مهدی آب انبار نوساری خانه کلبادی ، حمام وزیری ، خانه فاضلی ، دشت ناز ساری و ...

برگرفته از سایت روجین